پس از جنگ جهانی اول، عراق گسترده‌ترین حملات شیمیایی را در طول ۸ سال جنگ تحمیلی خود علیه ایران به اجرا گذاشت که تلفات و خسارات بیشماری همراه داشت. با وجود گذشت تقریبا ۲ دهه از پایان این جنگ خانمانسوز، اثرات سوء سلاح‌های شیمیایی بر بدن جانبازان شیمیایی همچنان به قوت خود باقی مانده و این نشانگر تداوم اثرات بهداشتی سلاح‌های شیمیایی است.
خوشبختانه محققان کشور توجه شایانی به این امر داشته و تحقیقات فراوانی در این رابطه انجام داده اند و مقاله‌ها و گزارش های متعددی ارائه کرده اند که جای بسی قدردانی است.
اما متاسفانه جنبه زیست محیطی این قضیه مورد غفلت و بی توجهی قرار گرفته است. عراق در طول جنگ از ده‌ها تن مواد شیمیایی برای حمله و تجاوز به مناطق جنگی، مرزی و مسکونی کشورمان استفاده کرد و حتی از به کارگیری ترکیبات این عوامل نیز دریغ نورزید.
امروزه این عوامل شیمیایی هنوز هم سلامت ساکنان مناطق آلوده را بشدت تهدید می کند که این را فقط می توان نتیجه آثار زیست محیطی این عوامل دانست. براساس مطالعات انجام شده توسط مراکز معتبر بین المللی برخی از عوامل شیمیایی از جمله گاز خردل از نوع عوامل پایدار در محیط است و آثار زیانبار آن بر محیط زیست سالها باقی می ماند، چنانچه از ترکیبات این عوامل استفاده شود پایداری آنها تقویت می یابد و بر اثرات مخربشان افزوده می شود.
همچنین منابع خاک و آب و هوای مناطقی که هدف اصابت سلاح‌های شیمیایی قرار گرفته اند، بر پایداری این عوامل تاثیرگذار است. مثلا در مناطق سرد و شنی پایداری عوامل شیمیایی بالاست، چرا که تحت این شرایط امکان تجزیه پذیری آنها بسیار ضعیف است. سلاح های شیمیایی اثرات زیانبار و جبران ناپذیری بر محیط زیست و اکوسیستم مناطق آلوده دارند که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- عملکرد طبیعی خاک را مختل می کند. اصطلاحا خاک را می سوزانند که در این خاک به اصطلاح سوخته، امکان زندگی میکروارگانیسم های طبیعی خاک وجود ندارد.
۲- موجب اختلالات ژنتیکی در گیاهان، توقف رشد آنها و از بین رفتن پوشش گیاهی می شود
. ۳- اختلالات ژنتیکی، اختلال در رشد و سقط جنین حیوانات را به دنبال دارد.
البته آثار زیست محیطی عوامل شیمیایی بیش از موارد مذکور است که متاسفانه در این رابطه اطلاعات چندانی در دست نیست.

پس از جنگ جهانی اول، عراق گسترده‌ترین حملات شیمیایی را در طول ۸ سال جنگ تحمیلی خود علیه ایران به اجرا گذاشت که تلفات و خسارات بیشماری همراه داشت. با وجود گذشت تقریبا ۲ دهه از پایان این جنگ خانمانسوز، اثرات سوء سلاح‌های شیمیایی بر بدن جانبازان شیمیایی همچنان به قوت خود باقی مانده و این نشانگر تداوم اثرات بهداشتی سلاح‌های شیمیایی است.
خوشبختانه محققان کشور توجه شایانی به این امر داشته و تحقیقات فراوانی در این رابطه انجام داده اند و مقاله‌ها و گزارش های متعددی ارائه کرده اند که جای بسی قدردانی است.
اما متاسفانه جنبه زیست محیطی این قضیه مورد غفلت و بی توجهی قرار گرفته است. عراق در طول جنگ از ده‌ها تن مواد شیمیایی برای حمله و تجاوز به مناطق جنگی، مرزی و مسکونی کشورمان استفاده کرد و حتی از به کارگیری ترکیبات این عوامل نیز دریغ نورزید.
امروزه این عوامل شیمیایی هنوز هم سلامت ساکنان مناطق آلوده را بشدت تهدید می کند که این را فقط می توان نتیجه آثار زیست محیطی این عوامل دانست. براساس مطالعات انجام شده توسط مراکز معتبر بین المللی برخی از عوامل شیمیایی از جمله گاز خردل از نوع عوامل پایدار در محیط است و آثار زیانبار آن بر محیط زیست سالها باقی می ماند، چنانچه از ترکیبات این عوامل استفاده شود پایداری آنها تقویت می یابد و بر اثرات مخربشان افزوده می شود.
همچنین منابع خاک و آب و هوای مناطقی که هدف اصابت سلاح‌های شیمیایی قرار گرفته اند، بر پایداری این عوامل تاثیرگذار است. مثلا در مناطق سرد و شنی پایداری عوامل شیمیایی بالاست، چرا که تحت این شرایط امکان تجزیه پذیری آنها بسیار ضعیف است. سلاح های شیمیایی اثرات زیانبار و جبران ناپذیری بر محیط زیست و اکوسیستم مناطق آلوده دارند که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- عملکرد طبیعی خاک را مختل می کند. اصطلاحا خاک را می سوزانند که در این خاک به اصطلاح سوخته، امکان زندگی میکروارگانیسم های طبیعی خاک وجود ندارد.
۲- موجب اختلالات ژنتیکی در گیاهان، توقف رشد آنها و از بین رفتن پوشش گیاهی می شود
. ۳- اختلالات ژنتیکی، اختلال در رشد و سقط جنین حیوانات را به دنبال دارد.
البته آثار زیست محیطی عوامل شیمیایی بیش از موارد مذکور است که متاسفانه در این رابطه اطلاعات چندانی در دست نیست.

افزایش توانمندی عراق در تهیه و تولید عوامل جنگ افزار شیمیایی همراه با نگرانی از شکست و طولانی شدن جنگ سبب گردید پس از عملیات والفجر یک برای نخستین بار عراق از طریق رادیو صوت الجماهیر در یکی از برنامه های خود تهدید به استفاده از سلاح های شیمیایی را طرح کند. در این برنامه گفته شد ما کسانی را که به خود اجازه می دهند به مرزهای ما نزدیک شوند نابود خواهیم ساخت ما داروی نابودی آنان را در اختیار داریم و از آن علیه هرگونه حشراتی که قصد تجاوز به خاک مقدس ما را دارند استفاده خواهیم کرد.
برای نخستین بار عراق به شکل جدیدتری در مقایسه با گذشته با استفاده از هواپیما و توپخانه از سلاح های شیمیایی در عملیات والفجر 2 در منطقه حاج عمران استفاده کرد. یک خلبان اسیر در اعترافات خود تصریح کرد که با هواپیمای سوخو 22 بمب های شیمیایی را حمل و در منطقه حاج عمران فرو ریخته است .
در عملیات خیبر در جزایر مجنون در سال 62 عراق به نحو برجسته و متفاوتی با گذشته از عوامل شیمیایی با استفاده از هواپیما و توپخانه در چهارده مورد به طور گسترده استفاده کرد در این عملیات دو هزار و هفتصد نفر مجروح شدند.
عراق در عملیات بدر در سال 63 علاوه بر گاز خردل و تاول زا از سیانور و خون نیز استفاده کرد. عراق در این عملیات جاده ها عقبه ها قرارگاهها اورژانس ها اسکله را مورد حمله قرار داد. هشام فخری فرمانده سپاه سوم عراق پس از عملیات بدر طی مصاحبه ای گفت کشورش حق استفاده از سلاح شیمیایی را برای خود محفوظ نگه می دارد. رادیو بغداد نیز اعلام کرد : « در برابر اصرار ایران بر ادامه جنگ عراق مجاز خواهد بود باهر اسلحه خطرناک و سوزاننده ای از خود دفاع کند. »
نحوه استفاده عراق از سلاح های شیمیایی در عملیات خیبر و بدر در سال های 1362 و 1363 نشان می داد عراق به صورت فزاینده ای گروه های جنگ شیمیایی خود را در مقابل نیروهای نخبه در آورده است و تدریجا وسایل هدف گیری و پرتاب را با پیش بینی « الگوهای باد » بهبود بخشید که آثار آن در سال های بعد بویژه در حلبچه آشکار شد. عراق در این مرحله علاوه بر گاز خردل از گازهای اعصاب استفاده کرد که تاثیر عمده ای بر افزایش تلفات ایران داشت . همچنین عراق با افزایش تولید گازهای سارین و تابون در عملیات فاو در سال 1365 به نحو گسترده ای از این گازها استفاده کرد.
مجامع بین المللی و قدرت های بزرگ در استفاده گسترده عراق از سلاح های شیمیایی سکوت اختیار کردند و تنها در 30 مارس 1984 م (10 فروردین 1363 ) اولین واکنش را شورای امنیت از خود نشان داد ولی عراق به آن بی توجهی کرد.
پس از عملیات خیبر ـ که سوم اسفند 1362 آغاز شد ـ سخنگوی وزارت خارجه آمریکا اعلام کرد عراق در جنگ از گاز سمی استفاده کرده است . در پی آن نیز آمریکایی ها در مارس 1984 م (اسفند 62 ) به کارگیری سلاح های شیمیایی را محکوم کردند. واکنش آمریکا در برابر عراق در حالی صورت می گرفت که آمریکا بدلیل نگرانی از شکست عراق درجنگ و شکست آمریکا در خاورمیانه بدنبال برقراری ارتباط با عراق بود. به همین دلیل جاناتان هوو از اداره سیاسی ـ نظامی وزارتخارجه در نامه ای مورخ 1 نوامبر 1983 خطاب به جرج شولتز نوشت : عراق به صورت روزمره از سلاح شیمیایی استفاده می کند و برای حفظ اعتبار سیاستمان در خصوص سلاح های شیمیایی باید به این مسئله اشاره کنیم .
ولی برای کاخ سفید اهمیت صدام در مقابله با ایران بیش از اینها بود. لذا در فرمان ریاست جمهوری شماره 114 مورخ 26 نوامبر همان سال به امضا ریگان اشاره ای به این مسئله نشد. در نتیجه پس از واکنش آمریکا در محکوم کردن استفاده عراق از سلاح های شیمیایی بلافاصله رامسفلد در سفر دوم خود به عراق در فروردین سال 63 مایل بود به صدام توضیح بدهد که این موضع گیری ارتباطی باتلاش برای گسترش مناسبات کشور ندارد. آرمیتاژ بعدها در همین زمینه می گوید : انگیزه اصلی واشنگتن به برقراری رابطه با عراق و نگرانی از پیروزی ایران در جنگ با عراق سبب گردید دولت آمریکا واکنش در خور توجهی نشان ندهد. درچارچوب همین ملاحظه برابر سند محرمانه روزنامه شرق الاوسط به نقل از آن در گزارش خود می نویسد : رضایت پنهانی آمریکا از استفاده عراق از سلاح های شیمیایی کاملا واضح و مشهود است و آن همسو با منافع آمریکا ذکر شده است . هم چنین صدام به استفاده از این سلاح تحریک و تشویق شده است .
دولت انگلیس نیز باوجود درخواست ایران برای محکوم کردن کاربرد سلاح های شیمیایی توسط عراق هیچ واکنش نشان نداد و این اتهام را رد کرد و یک نماینده مجلس گفت : ما انزجار خود را از بکارگیری سلاح های شیمیایی به هر دو طرف متخاصم اعلام کرده ایم ! یک مقام وزارت خارجه انگلیس نیز اعلام کرد دولت انگلیس مقررات صادرات مواد شیمیایی به ایران و عراق را سخت تر کرد.
به کارگیری سلاح های شیمیایی به صورت تدریجی علاوه بر اینکه یک عنصر جدیدی را وارد معادلات نظامی کرد تاثیرات قابل ملاحظه ای بر روند جنگ و نتایج عملیات ها داشت . برابر گزارش جمهوری اسلامی به کنفرانس خلع سلاح تعداد حملات شیمیایی عراق از دیماه سال 1359 تا اسفند 1366 جمعا 242 مورد بود که قربانیان آن 44 هزار نفر ذکر شده است . هم چنین برابر گزارشی که بغداد در پاسخ مانس بلیکس رئیس بازرسان تسلیحاتی درباره 6 هزار بمب شیمیایی مندرج در یک سند مدارکی را نشان داده است که در جنگ علیه ایران به کار برده است .
در مجموع کاربرد سلاح شیمیایی تاثیرعمده ای از لحاظ تلفات و ضایعات و تضعیف روحیه نظامیان ومردم ایران بر جنگ گذاشت . کردزمن در مورد درس های استفاده از سلاح های شیمیایی در جنگ می نویسد : وقتی نیروهای نظامی احساس کنند بی دفاع هستند ممکن است با تحمل تلفات محدود از مقاومت دست کشیده و فرار کنند. مردمی که از حملات شیمیایی در هراسند ممکن است به راحتی از حمایت از جنگ دست بردارند.
خوانندگان گرامی جهت اطلاع بیشتر از این موضوع می توانند به جلد چهارم کتاب نقد وبررسی جنگ ایران و عراق « روند پایان جنگ » از انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ مراجعه فرمایند.

در طول 8 سال جنگ تحمیلی شورای امنیت و سازمان ملل در بیانیه های خود جنگ ایران وعراق را تجاوز تلقی نکردند بلکه از آن تحت عنوان « برخورد» و « منازعه» که به درگیریهای پایین ‌تر از تجاوز اطلاق می‌شود، نام بردند. تکرار این رویه در قطعنامه و بیانیه‌های بعدی شورای امنیت، باعث جری شدن صدام حسین در استفاده از تسلیحات پیشرفته تر و حتی شیمیایی به رقم ممنوعیت آن شد.
با پیروزی قوای ایران در عملیات بیت‌ المقدس که منجر به بازپس ‌گیری خرمشهر گردید، شورای‌ امنیت‌ سکوت‌ سنگین بیست‌ و یک ماه‌ و پانزده روزه خود را نسبت به تجاوز عراق شکست و قطعنامه‌ 514 را درباره‌ پایان دادن جنگ‌ در 12ژوئن‌ 1982 (21 تیر 1361)صادر نمود. در پی‌ تأیید هیات‌ اعزامی‌ سازمان‌ ملل‌ به‌ منطقه‌ درگیری‌ میان ایران‌ و عراق مبنی‌ بر کاربرد سلاح‌ شیمیایی‌ توسط‌ عراق،« خاویر پرز دوکوئیار» دبیرکل‌ وقت سازمان ملل گزارش‌ هیات‌ را به‌ شورای‌ امنیت‌ تحویل‌ ‌داد و شورا ضمن‌ صدور بیانیه ‌ای‌ در 30 مارس‌ 1984 (دهم فروردین‌ 1363) بدون‌ ذکر نام‌ کشور عراق، کاربرد سلاح‌ شیمیایی‌ را برای‌ اولین ‌بار در جنگ‌ ایران‌ و عراق‌ به شدت محکوم‌ ‌کرد.
در هشتم مارس‌ 1984 (6 اسفند 1363) دبیرکل‌ مجددا به‌ درخواست‌ ایران، هیاتی‌ را برای‌ بررسی‌ کاربرد سلاحهای‌ شیمیایی‌ توسط‌ عراق‌ علیه‌ ایران‌ اعزام‌ داشت. این‌ گروه‌ پس‌ از کسب‌ نظر موافق‌ عراق، عازم‌ آن‌ کشور نیز شدند و پس‌ از تحقیق‌ و بازرسی، نظر ایران‌ در مورد کاربرد سلاح‌ شیمیایی‌ قوای‌ عراقی‌ علیه‌ ایران‌ را تایید کردند. اما دبیرکل‌ در گزارشات خود- در‌26 مارس‌ (پانزدهم اردیبهشت) - به‌ شورای‌ امنیت،‌ فقط‌ به‌ ابراز تاسف‌ از کاربرد سلاح‌ شیمیایی‌ بدون‌ ذکر نام‌ کشور عراق‌ بسنده‌ کرد.
بدنبال شدت یافتن حملات شیمیایی عراق در مناطق جنگی ایران، شورای‌ امنیت‌ یکبار دیگر در‌ 25 آوریل (پنجم اردیبهشت 63)، به کارگیری سلاحهای شیمیایی علیه ایران را بدون ذکر نام عراق، به شدت محکوم نمود.
دو سال بعد یعنی در سال 1365 در پی‌ گزارش‌ گروهی‌ از کارشناسان‌ اعزامی‌ سازمان‌ ملل‌ متحد به‌ جبهه‌های‌ جنگ‌ ایران‌ و عراق‌ که‌ مؤ‌ید کاربرد سلاحهای‌ شیمیایی‌ توسط‌ عراق‌ علیه‌ ایران بود، دبیرکل (در16مارس 1986) و هم شورای امنیت (در 21مارس)، عراق‌ را به‌ خاطر استفاده‌ از این‌ سلاحها محکوم‌ ‌نمودند. این اولین بار- اول فروردین 1365- در طول جنگ عراق علیه ایران بود که با ذکر نام عراق، به ‌کارگیری سلاح شیمیایی علیه نیروهای ایرانی را محکوم کردند.
در چهاردهم مه‌ 1987 (24 فروردین‌ 1366) شورای‌ امنیت‌ در پی‌ تأیید مجدد گروه‌ اعزامی‌ دبیر کل مبنی بر کاربرد سلاح‌ شیمیایی‌ عراق‌ علیه‌ ایران‌ بار دیگر طولانی ‌شدن‌ درگیری‌ و استفاده‌ مکرر از سلاح‌ شیمیایی‌ را محکوم‌ کرد. بر اثر تلاش‌ گروه‌ مزبور پیش ‌نویس‌ یک‌ قطعنامه‌ جدید که‌ حاوی‌ نکات‌ جدیدی‌ بود، در تاریخ‌ 21 ژوئن‌ 1987 (31 خرداد 1366) تهیه‌ شد و سرانجام در 20ژوئیه‌ 1987 (29 تیر 1366) شورای امنیت با تاکید بر مواد 39 و 40 منشور ملل‌ متحد، مفصل‌ ترین، اجرایی ‌ترین‌ و آمرانه ‌ترین‌ قطعنامه را تحت‌ عنوان‌ قطعنامه‌ 598 به‌ تصویب‌ رساند.
تیم کارشناسی شورای امنیت به سرپرستی «عبدالحیم فرحی» معاون وقت دبیر کل سازمان ملل در سال 1370 خسارات وارده به ایران را طی 8 سال جنگ تحمیلی مبلغ 100میلیارد دلار محاسبه کرد که ایران آنرا نادرست خواند و میزان واقعی آن را یک تریلیون دلار اعلام کرد.
با صدورقطعنامه 598 در سال 1987 قرار شد کمیته ای در سازمان ملل تشکیل شده و مقصر در جنگ و میزان خسارات تعیین و صندوقی بین المللی برای کمک به خسارت دیدگان جنگ ایران و عراق تشکیل گردد اما هیچگاه این موارد شکل نگرفت! این درحالی است که در پی جنگ چند ماهه عراق علیه کویت در سال 1991 کمیسیونی تحت عنوان کمیسیون غرامت ( UNCC ) درسازمان ملل شکل گرفت که عراق را موظف کرد از محل درآمد فروش نفت غرامت خسارات مردم و دولت کویت درجنگ را بپردازد که این کمیسیون همچنان فعال است.

هشتم تیرماه از آن رو به عنوان « روز مبارزه با سلاحهای شیمیایی و میکروبی» نامگذاری شد که در بعد از ظهر روز یکشنبه هفتم تیر 1366( برابر با 28 ژوئن1987) شهرستان سردشت با جمعیتی حدود 12 هزار نفر، توسط هواپیماهای رژیم بعث عراق مورد حمله بمبهای شیمیایی و گاز خردل و تاولزا قرار گرفت. در این حمله صدها تن به شهادت رسیده و بیش از 8 هزار مصدوم و زخمی بر جای ماند و همچنان هر ساله تعدادی از این مصدومین به جمع کشته شدگان می پیوندند. ایران با اعزام مجروحین به کشورهای اروپایی همچون آلمان و فرانسه در پی اثبات استفاده عراق از این سلاحها بود ولی تا زمانی که جنگ ادامه داشت، هیچ کشوری آن را محکوم نکرد تا اینکه بعد از جنگ تحمیلی قدرتهای بزرگ آن را بهانه ای برای اشغال عراق و سرنگونی صدام حسین عنوان کردند. این در حالی است که این سلاحها توسط همین قدرتهای غربی در اختیار عراق قرار گرفت و تا زمانی که جنگ بر علیه ایران بود نه تنها عراق را در استفاده از سلاحهای شیمیایی منع نکردند، بلکه در انتقال علمی و واگذاری مستقیم تکنولوژی به آن از هیچ کوششی فروگذار ننمودند.
در جهانی که از حدود 200کشور تشکیل شده است، 7 کشور اعلام کرده‌ اند که سلاح هسته ‌ای در اختیار دارند. بیش از 20 کشور نیز دارای سلاح‌های شیمیایی و نزدیک به 10 کشور نیز از سلاح بیولوژیک برخوردارند و چندین کشور نیز دارای موشک های بالستیک عملیاتی هستند.
استفاده آمریکا از سلاح‌های شیمیایی، در جنگ ویتنام، اثرات بیماری ‌زایی بر روی سربازان، کشاورزان و افرادی که به نحوی با این مواد در تماس بوده ‌اند گذاشته است. مواد استفاده شده در این جنگ جزو سمی ‌ترین موادی بوده که تا به حال در جنگ ها استفاده شده است. علاوه بر ویتنام در جنگ‌های خلیج فارس نیز از سلاح‌های شیمیایی استفاده شده است. موادی که در سلاح‌های شیمیایی به کار می‌روند سه دسته‌اند: موادی که بر اعصاب اثر می‌گذارند، موادی که بر پوست اثر می‌گذارد و ماندگاری فراوانی در محیط دارند،‌ موادی که بر دستگاه تنفسی اثر گذاشته و به شدت به بافت ریه آسیب می‌رساند.
ماده اولیه سلاح شیمیایی اعصاب، بسیار سمی و تهیه آن ارزان و سهل‌الوصول است. گاز اعصاب که اولین بار توسط یک شیمیدان آلمانی، در دهه 1930 کشف شد از نظر شیمیایی جزو ترکیبات گروه «ارگانو فسفره» محسوب می‌شود و مایعی بی‌رنگ است که درجه فراریت آن متفاوت است.
عامل ناتوان کننده ( گازهای تهوع آور)، عامل خفه کننده با سرعت بالا(فسژن)، عامل خونی (کلرورسیانور، سیانورهیدرژن)، عامل اعصاب با قدرت مختل کنندگی سریع سیستم عصبی حتی به صورت بلند مدت( سارین، سومان، تابون، ریسین، وی ایکس)، عامل تاولزا با قدرت بسیار بالای تخریب فیزیولوژی در بلند مدت(لویزیت، خردل با خلوص 97%-94%) نمونه هایی از سلاحهای شمیایی است که عراق در طول جنگ از آن بر علیه مردم ایران استفاده کرد.
وی همچنین طی سفری که در سال 1364 به ایران داشت ضمن تأیید پیشرفت و به کار گیری این نوع سلاحها توسط عراق، خالص تر شدن این ماده نسبت به گذشته را تنها در سایه حمایت های فنی و تکنولوژی غرب از صدام امکان پذیر دانست. فروش 500هزار تن گاز خردل به عراق توسط شرکت بلژیکی «فیلیپس پترولیوم» در سال 1362، ساخت مجتمع سامره عراق به عنوان « بزرگترین کارخانه سلاح شیمیایی جهان» توسط شرکت آلمانی « کارل کولمب» که از گاز خردل و اسید پروسیک تا گازهای عصبی سارین و تابون در این کارخانه تولید می شد و .. گوشه هایی از حمایت تسلیحاتی غرب از صدام است چندان که تلویزیون انگلیس در گزارشی اعلام کرد:« عراق تا کنون 200 بار از سلاح شیمیایی استفاده کرده است».
بیش از 200شرکت غربی در تجهیز عراق به سلاح های شیمیایی دست داشته اند که از این میان 40 شرکت متعلق به کشور آلمان است. تا کنون تنها از سلاح های شیمیایی نام برده شده اما بنا به گفته رئیس بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس، اسنادی مبنی بر استفاده عراق از سلاح های میکروبی در منطقه طلائیه و در عملیات خیبر نیز وجود داردش

اولین بار عراق در تاریخ 23/10/1359 از گاز تهوّع‌آور در منطقه میمک استفاده کرد تابستان سال 1362 دوباره بمباران شیمیایی را در مقیاس وسیع آغاز نمود و از سال 1363به بعد ( عملیات بدر ) استفاده از این نوع سلاح‌ها را گسترش داد و شلمچه، خرمشهر، حلبچه، مریوان، گیلان‌غرب، اشنویه، فاو، سرپل ذهاب،آبادان و ... توسط این سلاح مورد اصابت واقع شدند. تا آن جا که بیش از هزاران مجروح و شهید در میان مردم بی‌دفاع ایران بر جای گذاشت. در بمباران شیمیایی سردشت از 12 هزار نفر جمعیت شهر 8 هزار نفر مصدوم بر جای ماند.

جنگ ایران و عراق

استفاده از سلاح‌های شیمیایی در طول جنگ تحمیلی (1367-1359) توسط عراق، بیش از 100هزار مجروح و شهید در بین نظامیان و مردم بی دفاع کشورمان بر جای گذاشت. پس از جنگ جهانی اول، این اولین بار بود که از سلاح‌های شیمیایی به صورت وسیع در جنگ استفاده می‌شد و این موضوع آشکارا مغایر با پروتکل 1925 ژنو بود. علاوه بر رزمندگان، مردم بی دفاع شهرها و روستاهای مرزی نیز بارها مورد تهاجم این سلاحها قرار گرفتند.
به رغم ممنوعیت به کارگیری سلاحهای شیمیایی، عراق در جنگ تحمیلی علیه ایران به طور مکرر از گازهای ارگانوفسفره (عوامل اعصاب) و تاولزا (گاز خردل) استفاده کرد و هیچ برخورد جدی از سوی جامعه جهانی و سازمان ملل انجام نشد و تنها پس از گذشت چندین سال از به کارگیری آن، بدون اینکه عراق را محکوم کنند اعلام شد که عراق از سلاحهای شیمیایی علیه ایران استفاده کرده است.
عراق اولین بار در منطقه میمک (23/10/59) از گازهای تهوع آور علیه رزمندگان و ساکنین منطقه استفاده کرد. همچنین طی ماههای مرداد، آبان و اسفند 1362 با بمباران هوایی به دفعات مناطق پیرانشهر، رواندوز، حاج عمران عملیات والفجر2، پنجوین، عملیات والفجر4 و جزایر مجنون عملیات خیبر را مورد تهاجم شیمیایی گسترده قرار داد که منجر به شهادت و مصدومیت بسیاری از رزمندگان و مردم غیر نظامی ساکن در آن مناطق گردید.
همچنین حملات شیمیایی بسیار گسترده عراق در عملیات بدر 1363، والفجر 8 (فتح فاو در سال 1364)،کربلای 4و 5 ( منطقه ابادان و شلمچه در سال 1365)، شهرهای سردشت، خرمشهر در ایران و حلبچه در کردستان عراق( 1366)، روستای مریوان، سرپل ذهاب، گیلانغرب، اشنویه و فاو (1367) نمونه هایی از این فاجعه انسانی است.

لاش عراق برای تهیه و تولید سلاح‌های شیمیایی به موازات اقدام برای دستیابی به سلاح اتمی از دهه 1970 میلادی آغاز شد. ولی پس از تجاوز عراق به ایران، در روند جنگ، ابتدا این سلاح‌ها توسط عراق با هدف دفاعی و به صورت محدود در سال‌های 59 تا 61 به کار گرفته شد ولی از سال 62 تا پایان جنگ تولید و استفاده عراق از سلاح‌های شیمیایی با هدف دفاعی ـ تهاجمی به نحو چشمگیری افزایش یافت. چنانکه حملات شیمیایی عراق از 10 مورد حمله در سال آغاز جنگ به 45 مورد در سال 67 افزایش یافت. تلاش عراق برای تهیه و تولید سلاح‌های شیمیایی به موازات اقدام برای دستیابی به سلاح اتمی از دهه 1970 میلادی آغاز شد. ولی پس از تجاوز عراق به ایران، در روند جنگ، ابتدا این سلاح‌ها توسط عراق با هدف دفاعی و به صورت محدود در سال‌های 59 تا 61 به کار گرفته شد ولی از سال 62 تا پایان جنگ تولید و استفاده عراق از سلاح‌های شیمیایی با هدف دفاعی ـ تهاجمی به نحو چشمگیری افزایش یافت. چنانکه حملات شیمیایی عراق از 10 مورد حمله در سال آغاز جنگ به 45 مورد در سال 67 افزایش یافت. ،بیشترین حملات در هنگام عملیات کربلای 5 و 8 در منطقه شرق بصره صورت گرفت ولی بیشترین مصدوم در عملیات والفجر 10 با بمباران حلبچه و اساسا پس از سال 66 بود.
تعداد مصدومین از صفر در اواخر سال 59 آغاز و به 12 هزار نفر در سال 66 افزایش یافت. انواع گازها شامل خردل،اعصاب، سیانور،فسفری، خفه کننده و تهوع‌آور بود.نیمی از حملات با استفاده از عامل خردل صورت گرفت و دیگر حملات به گاز اعصاب و مابقی به گاز سیانور اختصاص داشت. گازها عموما توسط هواپیماهای جنگی حمل و استفاده می‌شود.دوسوم حملات با هواپیما بود و مابقی با خمپاره‌انداز و توپخانه انجام می‌شد. هدف عراق از به کارگیری سلاح‌های شیمیایی،جلوگیری از پیشروی ناگهانی قوای نظامی ایران در مواضع و استحکامات عراق و مهار پیامدهای سیاسی ـ استراتژیک آن بود.
تاثیرات روحی ـ روانی سلاح‌های شیمیایی و آثار کاربرد آن در ایجاد پراکندگی در نیروها و از میان بردن قدرت مقاومت یا پیشروی آنها و اختلال در سازمان رزم،مورد توجه عراقی‌ها بود. نظر به اینکه نقطه ثقل قدرت نظامی ایران در تهاجم به عراق شامل نیروهای پیاده و اجرای عملیات شبانه بود، لذا بدلیل اینکه قادر به دفاع در برابر این تاکتیک‌ها نبودند برای جلوگیری از پیشروی نیروها و ایجاد پراکندگی در میان آنها از سلاح‌های شیمیایی استفاده می‌کردند.خدیر حمزه رئیس پیشین طرح‌های هسته‌ای عراق در مورد تاثیر این سلاح بر روی نیروهای ایران می‌گوید:"در جنگ طولانی عراق با ایران،روشن شد که به وحشت انداختن نیروهای ایران از طریق استفاده از سلاح شیمیایی،به مراتب مؤثرتر از تمام توپخانه و بمباران هوایی بود که ما می‌توانستیم بکار ببریم." به همین دلیل وفیق سامرایی می‌گوید: اگر کاربرد این سلاح‌ها نبود، اوضاع به ضرر ما شکل می‌گرفت. تهیه و تولید سلاح‌های شیمیایی و به‌ کارگیری آن در جنگ چنانکه اشاره شد بر پایه تحولات نظامی و نگرانی عراق از احتمال شکست نظامی، تغییرات قابل ملاحظه‌ای داشته است.

لاش عراق برای تهیه و تولید سلاح‌های شیمیایی به موازات اقدام برای دستیابی به سلاح اتمی از دهه 1970 میلادی آغاز شد. ولی پس از تجاوز عراق به ایران، در روند جنگ، ابتدا این سلاح‌ها توسط عراق با هدف دفاعی و به صورت محدود در سال‌های 59 تا 61 به کار گرفته شد ولی از سال 62 تا پایان جنگ تولید و استفاده عراق از سلاح‌های شیمیایی با هدف دفاعی ـ تهاجمی به نحو چشمگیری افزایش یافت. چنانکه حملات شیمیایی عراق از 10 مورد حمله در سال آغاز جنگ به 45 مورد در سال 67 افزایش یافت. تلاش عراق برای تهیه و تولید سلاح‌های شیمیایی به موازات اقدام برای دستیابی به سلاح اتمی از دهه 1970 میلادی آغاز شد. ولی پس از تجاوز عراق به ایران، در روند جنگ، ابتدا این سلاح‌ها توسط عراق با هدف دفاعی و به صورت محدود در سال‌های 59 تا 61 به کار گرفته شد ولی از سال 62 تا پایان جنگ تولید و استفاده عراق از سلاح‌های شیمیایی با هدف دفاعی ـ تهاجمی به نحو چشمگیری افزایش یافت. چنانکه حملات شیمیایی عراق از 10 مورد حمله در سال آغاز جنگ به 45 مورد در سال 67 افزایش یافت. ،بیشترین حملات در هنگام عملیات کربلای 5 و 8 در منطقه شرق بصره صورت گرفت ولی بیشترین مصدوم در عملیات والفجر 10 با بمباران حلبچه و اساسا پس از سال 66 بود.
تعداد مصدومین از صفر در اواخر سال 59 آغاز و به 12 هزار نفر در سال 66 افزایش یافت. انواع گازها شامل خردل،اعصاب، سیانور،فسفری، خفه کننده و تهوع‌آور بود.نیمی از حملات با استفاده از عامل خردل صورت گرفت و دیگر حملات به گاز اعصاب و مابقی به گاز سیانور اختصاص داشت. گازها عموما توسط هواپیماهای جنگی حمل و استفاده می‌شود.دوسوم حملات با هواپیما بود و مابقی با خمپاره‌انداز و توپخانه انجام می‌شد. هدف عراق از به کارگیری سلاح‌های شیمیایی،جلوگیری از پیشروی ناگهانی قوای نظامی ایران در مواضع و استحکامات عراق و مهار پیامدهای سیاسی ـ استراتژیک آن بود.
تاثیرات روحی ـ روانی سلاح‌های شیمیایی و آثار کاربرد آن در ایجاد پراکندگی در نیروها و از میان بردن قدرت مقاومت یا پیشروی آنها و اختلال در سازمان رزم،مورد توجه عراقی‌ها بود. نظر به اینکه نقطه ثقل قدرت نظامی ایران در تهاجم به عراق شامل نیروهای پیاده و اجرای عملیات شبانه بود، لذا بدلیل اینکه قادر به دفاع در برابر این تاکتیک‌ها نبودند برای جلوگیری از پیشروی نیروها و ایجاد پراکندگی در میان آنها از سلاح‌های شیمیایی استفاده می‌کردند.خدیر حمزه رئیس پیشین طرح‌های هسته‌ای عراق در مورد تاثیر این سلاح بر روی نیروهای ایران می‌گوید:"در جنگ طولانی عراق با ایران،روشن شد که به وحشت انداختن نیروهای ایران از طریق استفاده از سلاح شیمیایی،به مراتب مؤثرتر از تمام توپخانه و بمباران هوایی بود که ما می‌توانستیم بکار ببریم." به همین دلیل وفیق سامرایی می‌گوید: اگر کاربرد این سلاح‌ها نبود، اوضاع به ضرر ما شکل می‌گرفت. تهیه و تولید سلاح‌های شیمیایی و به‌ کارگیری آن در جنگ چنانکه اشاره شد بر پایه تحولات نظامی و نگرانی عراق از احتمال شکست نظامی، تغییرات قابل ملاحظه‌ای داشته است.

یک اسیر عراقی :زمانی که گردان ما در خط مقدم جبهه به محاصره نیروهای ایران درآمده، هواپیماهای عراق ظاهر شدند و بمبهای شیمیایی خود را بر روی نیروهای ایرانی و ما که در محاصره آنها بودیم فرو ریختند که در اثر آن تعداد قابل ملاحظه‌ای از گردان ما مجروح گردیدند که من یکی از آنها هستم.

*اشاره

سلاحهای شیمیایی در طول جنگ ایران و عراق به عنوان یکی از مؤثرترین ابزارهای بازدارندگی و مقابله و نیز اهرم فشاری در دست رژیم عراق بود که با کیفیت و کمیت دلخواه آن رژیم استفاده شد که نتایج وحشتناکی را به‌بار آورد. این نتایج ناشی از سکوت مجامع بین‌المللی و همسوئی قدرتهای استکباری با سیاست‌های رژیم عراق بود، برای تبیین بیشتر این موضوع تاریخچه مختصر حملات شیمیایی عراق از آغاز تا پایان جنگ مورد بررسی قرار گرفته که در ذیل ارائه می‌شود:

اولین حمله شیمیایی ثبت شده توسط سازمان ملل در جنگ ایران و عراق مربوط به تاریخ 23/10/59 برابر با 13 ژانویه 1981 می‌باشد که در منطقه‌ای بین هلاله و نی خزر واقع در 50 کیلومتری غرب ایلام توسط عراق علیه نیروهای ایرانی انجام شد که به شهادت ده تن از این نیروها انجامید عامل مورد استفاده در این حملات گازهای مختل‌‌کننده اعصاب گزارش شده است. براساس گزارشهای منتشر شده، عراق در سال 60 نیز چهار بار در مناطق هویزه، ارتفاعات الله اکبر، پل نادری و خرمشهر اقدام به استفاده از گلوله‌های شیمیایی نمود که عمدتاً توسط توپخانه یا خمپاره‌انداز پرتاب گردید. در سال 61 عراق یازده بار از این سلاح استفاده گاز اعصاب بود و توسط توپخانه و خمپاره‌انداز پرتاب می‌شد. مناطق مورد استفاده شامل مناطق آبادان، ساوجی (در شمال مریوان)، ارتفاع 175، موسیان، تنکاب (در منطقه شمال غرب)، شلمچه، گردنه بایور (در کردستان) شرهائی در جنوب بوده که در برخی از این مناطق موارد استفاده مکرر گزارش شده است. در سال مجموعاً 13 نفر در اثر این حملات شهید و 21 نفر مجروح گردیدند.
در سال 62 میزان بکارگیری این سلاح توسط عراق از افزایش قابل توجهی برخوردار شد که از نمونه‌های آن عملیات والفجر 6 در جبهه مرکزی و عملیات خیبر در جبهه جنوبی می‌باشد. در این حملات نوع عناصر مورد استفاده و عوامل پرتاب‌کننده، تنوع بیشتری را شامل گردید.
در این سال مجموعاً 45 مورد استفاده عراق از این سلاح گزارش شده است که بیش از چهار برابر سال قبل بود و عناصر شیمیایی مورد استفاده شامل عوامل تهوع‌زا، تاول‌زا، خردل، اعصاب و ترکیبی از خردل و تاول‌زا بوده است. همچنین در این سال علاوه بر استفاده از توپخانه بعنوان وسیله پرتاب‌کننده از هواپیما نیز استفاده شده است. محل حملات انجام شده عمدتاً تا دی‌ماه به دلیل تحریک نیروهای خودی در جبهه‌های شمال غرب و میانی ( عملیات والفجر 6) در این مناطق گزارش شده است که شامل سومار، رودخانه دویرج، نفر چین، شیوه‌رش، حاج‌ عمران، پیرانشهر، ارتفاعات قمطره، ساوجی، سردشت، سومار، ارتفاعات بازی‌دارز، خراطها، مریوان، روستای سیدلو، سردوش، روستای باینجان (در نزدیکی بانه)، گرماب، پنجون و پاوه بوده‌اند که مجموعاً در این حملات 22 نفر شهید و 2793 نفر مجروح شدند. این حملات بترتیب در شهر پیرانشهر، ارتفاعات قمطره، حوالی پنجون و هور الهویزه از شدت بیشتری برخوردار بود، در این رابطه شهر پیرانشهر و چند روستای مجاور آن در 18/5/62 توسط دو فروند هواپیما بمباران شیمیایی شدند.
این تهاجمات رژیم عراق که با استفاده از بمباران هوایی حامل گاز «موستارد» انجام شد، یکصد نفر مجروح باقی گذاشت که 10 نفر از آنها آسیب شدید در اعضای اساسی بدن داشتند و برای مداوا در بیمارستان بستری گردیدند، بقیه نیز از تورم و سوزش شدید در چشمها رنج می‌بردند، در این تهاجم وحشیانه، گزارش منجر به شهادت مجروحین نداشتیم.
همچنین در تاریخ 8 و 5 آبان 1362 شهر بانه و روستاهای اطراف آن مورد حمله قرار گرفت در این تهاجمات یکبار دیگر گاز موستارد مورد استفاده رژیم عراق قرار گرفت که نتیجه آن 9 نفر شهید و 50 نفر مجروح بود. همچنین حوالی پنجون در تاریخ 16/8/65 توسط هواپیما بمباران شد که به شهادت 17 تن و مجروح شدن 60 تن انجامید، در این حمله هواپیماهی عراقی از گاز اعصاب استفاده کردند. بمباران ارتفاعات قمطره با گاز تاول‌‌زا در 23/5/65 با 200 زخمی نیز، در این رابطه قابل توجه است.
در خصوص حمله به پیرانشهر کارشناسان سازمان ملل که در محل حمله دیدن کردند مشاهدات خود را چنین گزارش کردند:
ما اثرات گاز موستارد را بر روی یک خانواده روستایی به ویژه مادر و دختران دو و چهار ساله‌اش دیدیم. ما شاهد مرگ دلخراش کودک چهارساله‌ای از دو ساعت قبل از مرگش بودیم. ما اثرات وحشتناک و دلخراش گاز موستارد را بر بدن زن باردار جوانی که جنین چهارماهه در شکم داشت از نزدیک مشاهده کردیم.
با آغاز عملیات خیبر توسط نیروهای خودی در اسفندماه 62 مرحله جدیدی از جنگ آغاز شد در این ماه نیروهای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی قسمت بزرگی از جزایر مجنون را که یکی از مراکز استخراج نفت عراق بود به تصرف خود درآوردند، و پدافند مستحکمی را در آنجا سازمان دادند تصرف این مناطق در مقایسه با عملیات زمینی در سایر مناطق برای رزمندگان ایران اهمیت برجسته‌ای داشت.
عراقیها به علت اهمیت استراتژیکی این منطقه تصمیم گرفته بودند که اجازه ندهند جزایر مجنون در دست نیروهای ایران باقی بماند. به علاوه نگران این مسئله بودند که مقادیر قابل ملاحظه‌ای از ذخایر نفتی خود را با ادامه اشغال این جزایر به وسیله رزمندگان ایران در این منطقه از دست بدهند. آنها بمنظور عقب راندن نیروهای ایرانی ابتدا با استفاده از جنگ‌افزارهای معمولی چندین پاتک اجرا کردند ولی کاری از پیش نبردند و سرانجام به کاربرد عامل عصبی تابون علیه نیروهای مستقر در سنگرها اقدام کردند. با اجرای تک ‌شیمیایی عراق جمهوری اسلامی ایران اعلام داشت که نزدیک به 1700 تن بر اثر پاتک در جزایر مجنون کشته و مجروح شده‌اند در واقع اگر رزمندگان ایران اقدامات پدافندی خود را بهبود نمی‌بخشیدند و از جمله مجهز به ماسک ضد گاز، آمپولههای آتروپین خودکار و لباسهای محاظ، نشده بودند، و با شدید نیز نمی‌ورزید تلفات آنها از این میزان هم فراتر می‌رفت. ضایعات کم نیروهای ایران در بهمن ماه سال مزبور مؤید این وضع متحول بوده است. به هر روی عراقیها با وجود تلاشهای زیاد موفق نشدند که رزمندگان ایران را از جزایر مجمون خارج سازند.
جنگ در جزایر مجنون، شاید گسترده‌ترین کاربرد جنگ افزارهای شیمیایی را تا آن زمان توسط عراق در جنگ تحمیلی در برداشته بود.
این حملات بترتیب اسکله 13 آبان، حسینیه، اروند رود، العزیز، شط علی، هور الهویزه، طلائیه، مجنون، البیضه و جفیر را شامل گردید. از بین این حملات، حمله روز 19/12/62 به مجنون، روز 23/12/62 به البیضه و روز 30/12/62 به هور الهویزه از شدت بیشتری برخودار بود در این حملات که با هواپیما انجام شد بترتیب 543، 153، 370 نفر از نیروهای خودی با عوامل ترکیبی از خردل و تاول‌زا و همچنین گاز اعصاب مجروح شدند.
در سال 63 میزان حملات شیمیایی نسبت به سال قبل از کاهش نسبی برخوردار بود و به 34 مورد رسید عموماً در منطقه عملیاتی جنوب مخصوصاً در جزایر مجنون انجام شد و هواپیماها نقش غالبی را در پرتاپ بمبهای شیمیایی ایفا نمودند. در این حملات، تنوع عوامل شیمیایی بکار گرفته شده افزایش یافت و از عوامل خفه کننده، اشک‌آور، سیانور، تاول‌زا، اعصاب، خون و خردل‌ استفاده شد. مجموعاً در این سال در اثر این حملات 1593 نفر از نیروهای خودی مجروح و 23 نفر شهید شدند.
حملات متعدد به جزیره شمالی مجنون در 22/12/63 که به شهادت 19 تن و مجروح شدن 35 تن انجامید و همچنین حمله به اسکله شمالی شط علی از شدیدترین حملات بود. حملات شیمیایی عراق در فروردین سال 64 نیز ادامه یافت. در سال 64 علی‌رغم این که تعداد موارد حمله شیمیایی گزارش شده در این سال 273،10 نفر از نیروهای خودی مجروح و 36 نفر شهید شدند که میزان مجروح نسبت به سال قبل تقریباً نه برابر شد. بیشتر حملات در این سال در ماههای فروردین و بهمن و اسفند انجام شد که فرودین‌ ماه ادامه عملیات بدر و در بهمن ماه انجام عملیات والفجر 8 و فتح فاو توسط نیروهای ایرانی می‌باشد. مناطق مورد حمله در فروردین‌ماه 64 شامل آبادان، خرمشهر، جفیر، پادگان حمید، جزایر مجنون و عین‌خوش می‌باشند، که بدفعات مورد حمله قرار گرفت حمله روز 19/1/65 به پادگان حمید که منجر به شهادت 10 تن و مجروح شدن 100،1 نفر از نیروهای خودی گردید شدیدترین حمله در این ماه بوده است.
در این حمله دکتر «مانوئل دومینگوئن» یکی از چهار کارشناس سازمان ملل که مجروحین را مورد بازدید قرار داد و 8 آوریل اعلام کرد که از گاز «ایپریت» و «میدردسیانیک» استفاده شده است.
با شروع عملیات والفجر 8 در منطقه فاو در تاریخ 20/11/64 عراق بار دیگر استفاده از سلاح‌ شیمیایی را تشدید کرد. بطوری که در بهمن و اسفند ماه 64 مجموعاً 17 مورد عملیات آفند شیمیایی توسط عراق علیه نیروهای خودی گزارش شده که عموماً در منطقه فاو، آبادان و خسروآباد بوده است در این ماهها همچنین از مناطق جفیر، عین‌خوش، بانه و سردشت نیز بعنوان مناطق مورد حمله یاد شده است که شدیدترین حمله در جاده فاو - بصره، در تاریخ 24/11/64 انجام شد که منجر به شهادت 23 تن و مجروح شدن 477،8 تن از نیروهای خودی شد. در این عملیات هواپیماهای عراقی از بمبهای حاوی گاز خردل، سیانور، اعصاب و خون استفاده کردند.
بی‌تردید وسعت تهاجمات شیمیایی رژیم عراق در بهمن 1364 در تاریخ جنگهای شیمیایی در جهان بی‌سابقه است با آفند والفجر 8 و در 21 بهمن 1364 که منجر به سقوط شهر بندری فاو عراق گردید نیروهای عراقی به کاربرد مواد سمی شیمیایی انبوه که تا آن زمان نظیر آن با چنین ابعاد گسترده‌ای دیده نشده بود، اقدام کردند. از شروع عملیات آفندی والفجر 8 تا اواسط اسفند 1364 متجاوز از 000،7 گلوله توپ و خمپاره حاوی مواد سمی بر علیه مواضع نیروهای ایرانی شلیک گردید و در طول 20 روز به طور مداوم هواپیماهای عراقی بیش از 1000 بمب شیمیایی در صحنه عملیات. والفجر 8 فرو ریختند که همزمان با تجاوزات وحشیانه عراق به ایران در بسیاری از مواضع، تکهای شیمیایی عراق علیه مواضع، خود نیروهای عراقی، اجرا گردید که در نتیجه نیروهای بعثی تحت تأثیر مقادیر قابل ملاحظه‌ای مواد سمی شیمیایی قرار گرفتند. یک اسیر جنگی عراق به نام مهدی حبیب جمعی گردان 196 از گارد ریاست جمهوری عراق که در 25 بهمن 1364 در اثر بمباران شیمیای عراق مجروح شده و در فاو به اسارت نیروهای ایران درآمده بود به خبرنگار خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران گفت: زمانی که گردان ما در خط مقدم جبهه به محاصره نیروهای ایران درآمده، ناگهان شماری از هواپیماهای عراق بر بالای سر ما ظاهر شدند و بمبهای شیمیایی خود را بر روی مواضع نیروهای ایرانی و ما که در محاصره آنها بودیم فرو ریختند که در اثر آن تعداد قابل ملاحظه‌ای از گردان ما مجروح گردیدند که من یکی از آنها هستم.
حملات شیمیایی عراق در سال 65 با افزایش حملات ایران در این سال افزایش یافت بطوری که موارد بمباران تقریباً دو برابر سال قبل و به 79 مورد رسید. در این حملات از عوامل تاوان‌زا، اعصاب، خفه‌کننده، خردل، خون و برخی موارد ترکیبی از اینها استفاده گردید که میزان حملات انجام شده در زمستان همزمان با انجام دو عملیات مهم کربلای چهار و پنج در شرق بصره از شدت بیشتری برخوردار بود. عموماً جغرافیای مناطق بمباران شده نشان می‌دهد که مناطق مورد بمباران در این سال تابعی از مناطق عملیاتی می‌باشد، بطوری که در فرودین ماه همزمان با ادامه عملیات کربلای 8 محور فاو عموماً مورد حمله قرار گرفت و در اردیبهشت و خرداد منطقه مهران و حاج‌آباد در جبهه‌های میانی و در شهریورماه منطقه عملیاتی کربلای دو و در محور عمومی حاج عمران و همچنین محورهای عملیاتی کربلای چهار در جزیر مینو و خرمشهر و آبادان مورد حمله شیمیایی واقع شده است که با توجه به عملیات ارتش (کربلای 6) در محور سومار این منطقه نیز مورد بمباران قرار گرفت و در بهمن و اسفند نیز همزمان با کربلای پنج در شملچه و شرق بصره عمدتاً این محور بمباران شیمیایی گردید. از نظر حجم صدمات وارده، مهمترین حملات در 4/3/65 در مهران و صالح‌آباد که منجر به مجروحیت 750 نفر گردید و همچنین عملیات روز 4/10/65 در محور خرمشهر به محور عرایض - شلمچه که منجر به مجروح شدن 1160 نفر گردید. عملیات روز 20/10/65 در جاده خرمشهر با 3000 مجروح و حمله روز 23/12/65 در ضلع جنوب شرقی جزیره مجنون که منجر به 11 کشته و 540 زخمی شد را می‌توان از مهمترین حملات شیمیایی این سال دانست. در این حملات عمدتاً از گاز اعصاب و تاول‌زا استفاده شده است.
لازم بذکر است که شرایط جوی، سمت و سرعت باد، میزان رطوبت و حرارت محیط، شکل زمین و عوامل مورد استفاده در میزان تلفات بمباران شیمیایی بسیار مؤثر می‌باشد. در فرودین سال 66 و بدنبال عملیات پی‌درپی قوای جمهوری اسلامی ایران در جبهه‌ها غرب و جنوب، بار دیگر عراق سلاحهای شیمیایی را در مقیاس وسیع به خدمت گرفت. در این سال‌ هر چند، دفعات تک شیمیایی نسبت به سال قبل کاهش نسبی را نشان می‌دهد اما میزان شهدا و مجروحین از افزایش بالایی برخوردار است بیشترین تعداد آنها در شهر حلبچه می‌باشد. در فروردین این سال 8 مورد بمباران شیمیایی توسط عراق گزارش شده است که 6مورد آن در منطقه عملیاتی کربلای 8 در شرق بصره می‌باشد. انجام این عملیات در محدوده استراتژیک شرق بصره که برای عراق از اهمیت حیاتی برخودار بود عکس‌العمل شدید عراق را به دنبال داشت، که به بمبارانهای گسترده شیمیایی موجب گردید بطوری که بین تاریخ‌های 18 تا 21 فروردین اقدام به 6 مورد بمباران گسترده شیمیایی منطقه با هواپیما و خمپاره‌‌انداز نمود که در مجموع به شهادت 21 تن و مجروح شدن بیش از 134 تن از نیروهای خودی منجر شد، یکی از دلایل کاهش صدمات نیروهای خودی در این عملیات افزایش کیفی و کمی تجهیزات پدافندی آنها بود در این عملیات از گازهای تاول‌زا، خون و خردل استفاده شد.
بدنبال این عملیات و با تغییر تاکتیک نظامی ایران مبنی بر تغییر منطقه عملیاتی از جنوب به شمال و ادامه عملیات در مناطق شمال غرب و کردستان عراق، بعد از این تاریخ ما شاهد بمباران گسترده شیمیایی این مناطق توسط عراق هستیم بطوری که با مهرماه 66 مجموعاً 11 مورد بمباران شیمیایی در رستاهای کردنشین استان سلیمانیه و اربیل عراق، منطقه عملیاتی کربلای 10 (ماؤوت)، روستای بوالحسن و سرول و جومه، بانه، روستای قره‌باغ در شمال عراق، روستای کله وش در حومه سردشت، مناطق عملیاتی نصر 4 (ارتفاعات ماؤوت)، فتح 7 (حلبچه) انجام شده که این حملات عمدتاً با هواپیما صورت گرفته است. در این حملات در مجموع 97 نفر به شهادت رسیدند و حدود 5200 نفر مجروح شدند. در این حملات از عناصر گاز اعصاب و خردل استفاده شده بود. شدیدترین حملات در 27/1/66 در استان سلیمانیه و اربیل عراق و در 7/4/66 در چهار نقطه حومه سردشت انجام گردید.
در حمله 7 تیر 66 که یکی از فجیع‌ترین حملات عراق علیه مناطق مسکونی محسوب می‌شود، حداقل 4500 نفر از جمعیت دوازده هزار نفری این شهر مجروح شدند. این حمله که بوسیله گاز موستارد (تاول‌زا) روسی در مناطق مسکونی و مخصوصاً بازار شهر انجام شد منجر به شهادت 130 تن ازمردم این شهر شد. به گزارش یکی از کارشناسان سازمان ملل، مجروحین شیمیایی زن و مرد سالخورده 70 ساله تا اشخاص جوان و بچه‌ها و کودکان را شامل می‌گردید. این منبع افزود: نوزادان در شکم مادران قبل از تولد از اثرات گاز موستارد آسیب دیده بودند یک زن باردار 7 ماهه، 5 روز بعد از تهاجم وحشیانه شیمیایی عراق همراه با نوزادش شهید شد. زن باردار دیگری چند روز پس از تهاجم شیمیایی رژیم عراق وضع حمل نمود که در همان روز نوزاد و 12 روز بعد مادر به علت عفونت و تحریکات عفونی در حالی که در بخش آی‌سی‌یو تحت مراقبت بودند شهید شدند.
در نیمه دوم سال 66 بخاطر تداوم عملیات نیروهای خودی در شمال عراق استفاده از سلاح شیمیایی ادامه یافت که اوج آن در عملیات والفجر 10 (اسفندماه 66) در شهر حلبچه بود. استقبال بی‌سابقه مردم شهر حلبچه از ورود نیروهای ایرانی به آن رژیم بعثی را آن‌چنان عصبانی ساخت که تصمیم به قتل‌عام سراسری شهر با استفاده از گاز سیانور گرفت.
نویسنده کتاب سوداگری مرگ درباره این بمباران می‌نویسد:
بعد از بمباران، گزارشگران با صحنه‌های روبرو شدند که مو بر اندامشان راست شد. نه سربازی در تیررس نگاه بود و به اثری از آن همه بمباران به چشم می‌‌خورد. خیابانهای شهر هفتاد هزار نفری حلبچه پر از اجساد مردم بود. زن و مرد و کودک و سالخورده در هنگام فرار از فاجعه، از پای درآمده بودند و نقش خیابانهای شهر شده بودند.
در این بمباران پنج هزار نفر به شهادت رسیدند و هفت‌هزار نفر مادام‌العمر معیوب و فلج شدند. در سال 67 نیز حملات شیمیایی عراق ادامه یافت که از جمله حمله گسترده شیمیایی عراق برای تصرف فاو بود، همچنین در 17 و 18 مه 1988 (27 و 28 اردیبهشت 67) ایران اعلام کرد که عراق علیه چند دهکده در منطقه غرب و جنوب ایران از این سلاح استفاده کرده است. در 16 ژوئن (26 خرداد 67) نیز مجدداً ایران خبر از استفاده عراق از سلاحهای شیمیایی را داد. که کارشناسان سازمان ملل در بازدید محل مورد اصابت ضمن تأیید استفاده را گاز خردل و عناصر غالب استیدکولین استرلیس عنوان کردند.
در 3 اوت 1988 (12 مرداد 67) نیز ایران اعلام کرد که منطقه شیخ عثمان (مجاور شهر اشنویه) توسط عراق بمباران شده است.کارشناسان سازمان ملل ضمن تأیید حمله، از گاز خردل به عنوان عامل مورد استفاده علیه نظامیان و غیرنظامیان نام بردند و آنرا حمله به وجدان بشری دانستند.
به این ترتیب بکارگیری سلاح شیمیایی تا پایان جنگ ادامه یافت و به عنوان سلاحی استراتژیک در جنگ ایران و عراق همیشه مدنظر و مورد استفاده حکام عراقی بود.