«مدت ها در سردخانه، کارمان درست کردن تابوت برای عزیزان خودمان بود، در جوار پیکرهای خون آلود و قطعه قطعه شده ... کاری دردناک و خارج از تحمل.»
«زهره حسینی در هفته اول جنگ پدر شهیدش را با دست خود دفن می کند و روز یازدهم مهر هم بدن قطعه قطعه شده ی برادرش، علی را که در مدرسه دریابدرسایی به شهادت رسید. خداوند به زهره حسینی و خواهرش چنان تحملی داده بود که کارشان در گلزار شهدا دفن شهیدان و نگهبانی جنازه ها شده بود.»
«مادری که سه فرزند داشت، یک پسر و دخترش مجروح شده بودند و پسر دیگرش شهید. چه شهادتی! نه دست داشت و نه سر. شب وقتی خبر آوردیم که پسرش شهید شده، دستهایش را به طرف آسمان بلند کرد و گفت: یا حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) حالا رویم می شود به تو بگویم یا فاطمه زهرا (سلام الله علیها).
او همان شبانه اصرار داشت پسر شهیدش را ببیند و بالاخره هم موفق شد.صبح زود هم به سراغ ما آمد که مرا به سردخانه ببرید. در سردخانه هر چه التماس کردیم که بگذار ما عطر بزنیم و کفن کنیم، قبول نکر. با آرامشی خاص تمام پیکر فرزندش را عطر و گلاب زد. پیکری که دست راست و سر نداشت. بله، آن را با دقت داخل پارچه ای پیچید و رویش هم مشمع کشید. موقع جا به جا کردن هم به هیچ کس اجازه نداد جنازه را بلند کند. تحملش برای ما مشکل بود. اما او حتی یک قطره اشک هم نریخت. می گفت
می خواهم اولین مادری باشم که بی صدا و بدون ناله و اشک پشت تابوت بچه اش راه می رود، بچه ای که هیجده سال و یک ماه بیشتر ندارد.
خانم «بدیعی» هم پانزده سال داشت. تنها چهل روز از ازدواجش می گذشت. وقتی جنازه شوهرش را آوردند، خودش او را کفن کرد. با دستان خودش با دست هایی که هر کسی آن ها را ندارد یا حتی توان دیدن آن ها را.»
خواهر سهام طاقتی در مورد آخرین روزهای حضور در خرمشهر و چگونگی ترک آن اظهار داشت:
«شبها در سنگر می خوابیدیم و سگ ها تا صبح بالای سرمان عوعو می کردند. بیشتر مواقع در سنگرها بودیم. سنگرهایی پر از مارمولک، که اگر یک متر کف آن را می کندیم، به آب می رسیدیم. با وجود مشکلات هر کس وظیفه خود را انجام می داد. دیگر کسی از مرگ نمی ترسید و به آن فکر نمی کرد. چند روز بعد با ورود دشمن، به شهر و با تشدید آتش آنها، خمپاره ای به محل تقسیم خواربار اصابت کرد و همه چیز را به هوا فرستاد. عراقی ها همه جا را زیر آتش خمپاره و توپ گرفته بودند. یک شب اعلام کردند که خواهرها دیگر نباید در شهر بمانند، چون گرفتار عراقی ها می شوند. با شنیدن این خبر به زنی که کنارم ایستاده بود، گفتم: حالا که باید برویم، بهتر است به برادرها خبر بدهیم که این جا مهمات قایم کرده ایم. غنیمت هایی را که بچه ها گرفته بودند، زیر گونی ها پنهان کرده بودیم. مانده بودیم که محل اختفای آنها را به چه کسی بگوییم. برادر «فرخی» هم شهید شده بود. نمی توانستیم به هر کس اعتماد کنیم. حتی بعدها فهمیدم که زنی که کنارم ایستاده بود، جاسوس بوده و با بی سیم به عراقی ها اطلاعات می داده است. شب از خرمشهر رفتیم، ولی نتوانستیم طاقت بیاوریم و صبح، دوباره به خرمشهر برگشتیم. حدود ظهر بود که عراقی ها داشتند می رسیدند. فاصله زیادی با آن ها نداشتیم. هر لحظه احتمال اسارت می رفت. بچه ها موافقت کردند که برویم. قبل از رفتن محل غنایمی را که در کمدها و زیر گونی ها مخفی کرده بودیم، به برادرها گفتیم و از شهر خارج شدیم.»
برادر جهان آرا که برای نجات خونین شهر به هر وسیله ای متوسل می شود، به خواهران در حال خروج که دیگر ماندنشان میسر نیست، سفارش می کند:
«تو را به خدا بروید. ما که دستمان به امام نمی رسد. شما بروید صحبت کنید. بروید هر چه هست بگویید شاید نگذارند با امام حرف بزنید. اگر نشد، بروید توی مجلس حرف بزنید به همه بگویید. در نماز جمعه ها و هر جا که شد. شهر به شهر بایستد و بگویید برخرمشهر چه گذشت. بگویید که چه عزیزانی را از دست دادیم...»

« از نهم مهر دیگر رفتن به قبرستان ممکن نبود. ناچار جنازه ها را به شهرهای دیگر
می فرستادیم. شهدا را درون نایلون با لباس خودشان دفن می کردیم، چرا که آبی برای غسل و پارچه ای برای کفن نداشتیم. پس از دفن، تیمم می کردیم و بالای سرشان نماز می خواندیم. بچه ها غریبانه شهید می شدند و اکثرشان گمنام می ماندند.»

خواهران دو دسته شدند، عده ای برای مهمات و تعدادی برای بیمارستان. ما به بیمارستان رفتیم. پشت سر هم مجروح می آورند. دست و پاها و بدن های پاره پاره که در پتو وحصیر پیچیده بودند. اوایل جرات نمی کردیم به آنها دست بزنیم، ولی کم کم عادت کردیم. خواهران هرکاری نیاز بود و قادر بودند، انجام می دادند. تخلیه مجروحین، پرستاری، کار در آشپزخانه بیمارستان، نظافت بیمارستان، نگهبانی جلوی در برای جلوگیری از هجوم مردم و... کار زیاد و نیرو کم بود. سرتاسر اتاق ها و راهروها پر بود از مجروح. بیمارستان بوی عفونت گرفته بود. کارگران بیمارستان هم به نقل و انتقال مجروحین مشغول بودند و فرصت نظافت نداشتند ... یک روز عصر با یکی از خواهران به قبرستان رفتیم. آن جا پر از جنازه بود و برخلاف روزهای اول، کسی نبود آن ها را خاک کند. چند خواهر مشغول شستن شهدا بودند. آنهایی را که می شد، می شستند و بقیه را که تکه تکه بود در پارچه ای پیچیده، خاک می کردند. جنازه ها به قدری زیاد بود که همان طور مانده بود و کسی هم نبود هویت شان را مشخص کند. از آنهایی که امکان داشت، عکس می گرفتند و دفن می کردند. به علت نزدیکی به پادگان دژ، قبرستان مدام زیر آتش دشمن بود. از طرف دیگر سگ ها هم به قبرستان هجوم آورده بودند. به همین خاطر دو نفر از خواهران مجبور بودند شب ها در قبرستان نگهبانی داده، سگ ها را از نزدیک شدن به جنازه ها دور کنند و صبح ها با آمدن خواهران دیگر، اینها به مسجد جامع می رفتند و داد می زدند و برای دفن شهدا درخواست کمک می کردند، ولی کمتر کسی به این تقاضاها پاسخ مثبت می داد. به تدریج با نزدیک شدن دشمن به شهر، بیمارستان هم زیر آتش بیشتر قرار گرفت و روز به روز وضع بیمارستان بدتر
می شد.آب و برق نبود.آب از شط می آوردیم. اغلب پرستاران رفته بودند و دیگر دکتری نمانده بود که عمل کند. با تشدید آتش روی بیمارستان، مجروحین به دارخوین منتقل شدند. بیمارستان تعطیل شد که ما رفتیم نزد خواهرانی که مسوول مهمات بودند...»

« به هر زحمتی بود، خودم را به بیمارستان رساندم. چه می دیدم؟ زنان و مردان بی دست و پا، پیکرهای بی سر، پاره های گوشت، کودکان زخمی و نیمه جان. مشغول شدم. من که حتمی تحمل دیدن یک جراحت ساده را نداشتم، حالا تا مچ پا توی خون بودم... خواهرم (شهناز) را دیدم و جلو رفتم. اما او بی توجه به من کار می کرد. درچهره تمام بچه ها، فقط درد و اندوه بود. مدام زخمی و شهید می آوردند. بیشتر آن ها از طالقانی و پایین شهر بودند... با این که بی خوابی و تلاش و اضطراب توانم را گرفته بود، باید می ماندم. احتیاج به کمک بود. صبح با خواهری برای نماز رفتیم. خیلی از مادران و زنان، شهدا را می شستند. فرزندان یکدیگر را، بچه های خودشان را، اشک می ریختند و می شستند. بعضی هم قبر می کندند... چند روز بعد که خواهرم شهید شد و می خواستیم او را دفن کنیم، جلوی مسجد جامع، برادرم حسین را دیدم. به او گفتم: بیا می خواهیم شهناز را دفن کنیم. گفت: من نمی آیم! عراقی ها از دروازه ی شهر وارد شده اند و جنگ تن به تن شروع شده. آن جا بیشتر به من احتیاج است ...
در بهشت شهدا آبی برای غسل دادن خواهرم نبود. آقایی گفت: احتیاج به غسل ندارد... در حالی که گلوله های توپ در نزدیکی ما فرود می آمد، مادرم با دست های خودش خواهرم را در قبر گذاشت...»

«با آن که در ابتدا با حضور خواهران در جبهه مخالفت می شد، یک روز به دلیل کمبود نیرو، ما را به خط مقدم بردند. البته دو ساعت بعد، با رسیدن نیروی کمکی برگشتیم.»
یکی از رزمندگان (محمد کلینی) می گوید:
«وقتی بچه ها می دیدند که زن در جبهه است و این چنین فعالیت می کند یا خواهری شهید می شود و یا ترکش می خورد، به خودشان جرات نمی دادند سلاح را زمین بگذارند. وجود زنان در نبرد خرمشهر، موجب قوت قلب رزمندگان بود و تا روزهای آخر عده ای از خواهران حضور داشتند که بچه ها به زور آن ها را از شهر خارج کردند.»

پشتیبانی رزمندگان

در زمینه پشتیبانی رزمندگان و تدارک جبهه ها، هرکاری از دست خواهران ساخته بود، انجام می دادند. تهیه کارت سلاح و توزیع سلاح های سپاه بین افراد شناخته شده، تهیه و نقل و انتقال مهمات و نگهبانی از مهمات، تهیه آب و غذا و رساندن آن به رزمندگان تا حد توان و مقدورات، سنگر سازی، ساختن کوکتل مولوتف، راهنمایی نیروهای اعزامی و... و مهمتر از همه تشویق و ترغیب و روحیه دادن به نیروهایی که دلسرد شده بودند، از جمله تلاش های خواهران برای پشتیبانی رزمندگان بود. حضور مادران و خواهران بسیاری از رزمندگان خود به تنهایی، مایه دلگرمی مبارزانی بود که از قِلّت عِدّه وعُدّه رنج می بردند.
یکی از خواهران عضو سپاه (سهام طاقتی) درمورد فعالیت خواهران اظهار داشت:
«مسوولیت تدارکات جبهه را به ما سپردند. مردم مدام می آمدند اسلحه می گرفتند ... روز دوم مهر از رادیو اعلام شد که به سنگر بندی و کوکتل مولوتف احتیاج است. بلافاصله عده ای از بچه ها برای ساختن سنگر رفتند ...»
خواهر دیگری از اعضای سپاه خرمشهر، درباره ی پشتیبانی رزمندگان گفت:
«عده ای از خواهران در آشپزخانه کنار مسجد جامع غذا تهیه می کردند و تعدادی دیگر که به شهر آشنایی داشتند، آب و غذا و وسایل مورد نیاز رزمندگان را به آنها می رساندند. چند نفر از خواهران نیز گروه های اعزامی شهرهای دیگر را راهنمایی می کردند و آن ها را به نقاط درگیری می رساندند. که در جریان این کار مجروح هم داشتیم، از جمله، خواهرانی که برادران اعزامی از قم را به صد دستگاه رساندند، مجروح شدند. هم چنین خواهران ذخیره سپاه فعالیت های بسیاری داشتند از جمله: تهیه و حمل مهمات، حفاظت و نگهبانی انبار و مهمات و اسلحه خانه، کشیک شبانه و روزانه از مقرهای مختلف و ..»
خواهر نوشین نجار، در این زمینه چنین بیان کرد:
«وقتی رادیو اعلام کرد در پلیس راه احتیاج به کمک هست، من و تعدادی از بچه ها به آن جا رفتیم و کوکتل مولوتف درست کردیم، گونی ها را پر از شن کرده، در نقاط حساس می چیدیم. هر کس به نوعی کمک می کرد، اوضاع هر لحظه بدتر می شد. تعدادی از خواهران را به پادگانی که در آن دوره نظامی دیده بودیم، بردند. ما و بقیه خواهرها به مسجد برگشتیم و پس از تقسیم کارها مشغول کمک شدیم. شب ها روی پشت بام با اسلحه ام ـ یک نگهبانی می دادیم و هر چند ساعت یک بار، پست مان را عوض می کردیم.»
علاوه بر این که حضور مادران و خواهران، موجب دلگرمی رزمندگان بود، دلسرد شدگان از این نبرد طاقت فرسا را تشویق به ادامه ی جنگ می کردند:
«غروب یازدهم مهر یکی از افسران ارتش، جلوی مسجد جامع بالای سنگری ایستاده بود و به سربازانی که آن جا جمع بودند، می گفت: اگر ما سلاح سنگین نداریم، مهمات نداریم اما برادران پاسدار با همین ژـ 3 ایستاده اند. شما هم بلند شوید به خط بروید، اگر این جا بمانید، عراقی ها همه این زن ها را اسیر می گیرند... در پادگان دژ سلاح های سنگین و مهمات زیادی هست که هنوز استفاده نشده است، برویم، اگر ندادند، به زور می گیریم و...
وقتی سخنان این افسر تحرکی در نیروهای ارتشی به وجود نیاورد، یکی از خواهران شروع به صبحت کرد: اگر برادران نخواهند بروند، اگر سربازان نخواهند بروند، عده ی ما خواهرها کم نیست، ما الان به سوی پادگان دژ حرکت می کنیم و...
سخنان این خواهر نیز تحرکی در نیروهای گریزان از جبهه به وجود نیاورد تا این که افسر ارتش درخواست کرد ماشینی برای بردن خواهران آماده شود. وانت شروع به حرکت کرد، ولی بیش از چند متر نرفته بود که سربازان جلوی وانت را گرفته، با خواهش از خواهران خواستند پیاده شوند و خود سوار شده، حرکت کردند...»

امدادگری

شروع هجوم سراسری و اجرای آتش سنگین روی خرمشهر، از همان آغاز شهیدان و مجروحان بسیاری را همراه داشت که رسیدگی به آن توان و روحیه بالایی را می طلبید و خارج از طاقت یک بیمارستان با معدود پرسنل آن بود. برای همین از همان ابتدا هر که در این زمینه توانایی داشت، دست به کار شد. عده ای شروع به انتقال شهیدان و مجروحین کردند، تعدادی در بیمارستان، عده ای در قبرستان و به تدریج بر پایی پایگاه هایی به این منظور. کم کم با خروج خانواده ها از شهر و لزوم شرکت گسترده تر در مقابله با دشمن از تعداد امدادگران مرد کاسته شد و خواهران میدان دار اصلی این فعالیت مشقت بار و زجر آور شدند. انتقال مجروحین و شهدا، کمک های اولیه، پرستاری، نظافت و ... در بیمارستان و پایگاه های امداد، شناسایی شهدا و مجروحین، کندن قبر و دفن شهدا، نگهبانی در قبرستان، ساختن تابوت و ...

«به علت درگیری های فشرده و نگهبانی های شبانه، فرصتی برای تعلیم نظامی بقیه خواهران نبود. ناچار شب ها با همان تعلیمات مختصر، دو ساعت به خط مقدم جبهه می رفتیم و دفاع می کردیم. آن جا وضع خیلی فرق می کرد. خمپاره مثل باران می بارید. از چپ و راست گلوله می زدند. تا آن لحظه نه خمپاره دیده بودیم نه می دانستیم خمسه خمسه چیست. بچه ها پا به پای هم و با جان می جنگیدند. ایثار و فداکاری در مرز، مرزی نداشت. یکی دو روز بعد، برادر جهان آرا، حفاظت از مهمات را به ما سپرد.»

برادر بیگی، مسوول یکی از گروه های رزمنده:

«درجریان خرمشهر، تعدادی از خواهران واقعاً رشادتشان از خیلی از مردها بیشتر بود. خواهر «شهناز حاجی شاه» که چند روزی مهمان گروه ما بودن، از نظر اخلاق، شجاعت و ایثار و تقوا، طهارت و عزت نفس الگو بود. مردانه می جنگید. با وجود شدت درگیری ها در این چند روز، کسی تارمویی از ایشان ندید و کلامی به جز سلام نشنید. وقتی برای استراحت به عقب برمی گشتیم، او به سرعت مشغول آماده کردن غذا می شد.»
شهناز حاجی شاه، سرانجام به آرزویش رسید و در جلو مقر همیشگی اش، مکتب قرآن، زمانی که آمده بود برای سنگرها غذا ببرد، همراه با یکی از دوستانش، شهناز محمدی، براثر اصابت آتش دشمن به شهادت رسید و از برادرش، حسین حاجی شاه، که روز دوم آبان، در نزدیکی فرمانداری به این فوز نائل شد، سبقت گرفت.

نقش زنان در حماسه 35 روزه ی خرمشهر محدود به زمان و مکان خاصی نیست و در جای جای خرمشهر از مراکز پشتیبانی تا خطوط مقدم درگیری مستقیم با دشمن، بیمارستان، مزار شهدا و ... هر کجا ذکری از حماسه آفرینی و مقاومت و ایستادگی است، نقش مادران و خواهران متعهد و حزب اللهی خرمشهر مشهود است و اگر تا کنون مستقلاً به این موضوع پرداخته نشده، به علت دسترسی کمتر محققین و راویان به خواهران حماسه ساز بوده است. اگر چه خواهران را رخصت کمتر برای شرکت در رویا رویی ها بوده است، اما برادران حماسه ساز با پشتیبانی هایی به میدان می رفته اند که غالباً توسط خواهران صورت می گرفته است و اگر این نقش با ورود دشمن به شهر کاهش می یابد، به خاطر اصرار برادران رزمنده برای حفظ حرمت خواهران مسلمان در برابر دشمن خوک صفت بوده است. وقتی شیخ شریف خواهران را در حسینیه می بیند، می گوید:
چرا خواهرها این جا هستند؟ من دلم نمی خواهد هیچ کدام از خواهرها اسیر دشمن بشوند. عراقی ها چیزی سرشان نمی شود.
هر چند شرح همه ایثارها، از جان گذشتگی ها و اقدامات خواهران در این حماسه عظیم میسر نیست، سعی می کنیم با ذکری از نمونه های آن یادآور تلاش ها و حماسه سازی آن ها باشیم.

حضور در خط مقدم و نبرد مستقیم با دشمن

قبل از هجوم سراسری دشمن، با توجه به تحرکات مرزی ارتش عراق، خواهران عضو سپاه خرمشهر که بیشتر کار فرهنگی می کردند، با توصیه فرمانده سپاه (برادر محمدعلی جهان آرا) شروع به آموزش نظامی کوتاه مدت کردند که به علت شروع جنگ و شدت آن حتی آموزش عده ای از خواهران ناتمام ماند؛ اما این از احساس مسوولیت خواهران حتی در نبرد رویا روی با دشمن نکاست. در این جا به ذکر نمونه هایی از آن می پردازیم:

نقش زنان در حماسه 35 روزه ی خرمشهر محدود به زمان و مکان خاصی نیست و در جای جای خرمشهر از مراکز پشتیبانی تا خطوط مقدم درگیری مستقیم با دشمن، بیمارستان، مزار شهدا و ... هر کجا ذکری از حماسه آفرینی و مقاومت و ایستادگی است، نقش مادران و خواهران متعهد و حزب اللهی خرمشهر مشهود است و اگر تا کنون مستقلاً به این موضوع پرداخته نشده، به علت دسترسی کمتر محققین و راویان به خواهران حماسه ساز بوده است. اگر چه خواهران را رخصت کمتر برای شرکت در رویا رویی ها بوده است، اما برادران حماسه ساز با پشتیبانی هایی به میدان می رفته اند که غالباً توسط خواهران صورت می گرفته است و اگر این نقش با ورود دشمن به شهر کاهش می یابد، به خاطر اصرار برادران رزمنده برای حفظ حرمت خواهران مسلمان در برابر دشمن خوک صفت بوده است. وقتی شیخ شریف خواهران را در حسینیه می بیند، می گوید:
چرا خواهرها این جا هستند؟ من دلم نمی خواهد هیچ کدام از خواهرها اسیر دشمن بشوند. عراقی ها چیزی سرشان نمی شود.
هر چند شرح همه ایثارها، از جان گذشتگی ها و اقدامات خواهران در این حماسه عظیم میسر نیست، سعی می کنیم با ذکری از نمونه های آن یادآور تلاش ها و حماسه سازی آن ها باشیم.

حضور در خط مقدم و نبرد مستقیم با دشمن

قبل از هجوم سراسری دشمن، با توجه به تحرکات مرزی ارتش عراق، خواهران عضو سپاه خرمشهر که بیشتر کار فرهنگی می کردند، با توصیه فرمانده سپاه (برادر محمدعلی جهان آرا) شروع به آموزش نظامی کوتاه مدت کردند که به علت شروع جنگ و شدت آن حتی آموزش عده ای از خواهران ناتمام ماند؛ اما این از احساس مسوولیت خواهران حتی در نبرد رویا روی با دشمن نکاست. در این جا به ذکر نمونه هایی از آن می پردازیم:

شجاعت‌های زنان ایران دوست و دشمن را متحیّر کرد؛     
اشاره:در طول هشت سال دفاع قهرمانانه ملت ایران،زنان شجاع و فداکار،دوشادوش مردان به دفاع پرداختند،آنان دست به کارهایی زدند که هیچ کسی انتظار انجام آن را نداشت؛شجاعت‌هایی را از خود نشان دادند که همگان را از دوست و دشمن متحیّر کرد. زنان جنگ ابتدا به خود و سپس به دیگران اثبات کردند که زن مسلمان صاحب توانایی‌های بی‌شماری است که در صورت تجلّی، معرّف پایگاه و جایگاه زن در اسلام می‌باشد.از آنجائی که تاکنون این نقش آنچنان که شایسته و بایسته است تبیین نشده و با پـرهیز از تفکّر تفکیکی نسبت به نقش زنان از مردان در دفاع مقدّس،در این نوشتار به این موضوع می‌پردازیم.

تأثیر حضور زنان در این دوره را در چند بُعد می‌توان بازشناسی و مطالعه کرد: ‌1-حضور مستقیم زنان در جبهه‌های جنگ به شکل دفاع نظامی و امدادرسانی: با شروع جنگ،تعدادی از زنان و دختران در مناطق مرزی غرب و جنوب کشور اسلحه به دست گرفته و به دفاع پرداختند. در این زمان مخالفت‌هایی با حضور زنان در جبهه‌ها وجود داشت و هنوز همه افراد قادر به پذیرش حضور آنان نبودند.

در ذهن اشخاص،دفاع نظامی امری مردانه بود و زنان حق ورود به این عرصه را نداشتند.دختران جوان که دفاع را به عنوان یک انسان،حق طبیعی خود می‌دانستند باید برای اثبات این حق از سویی با دشمن مبارزه و از سویی دیگر دوستان را قانع می‌کردند. مخالفت بـا حضور مستقیم زنـان در جبهه دلایلی داشت؛یکی از این دلایل تـرس از اسارت زنان به دست دشمن بود.

«مریم امجدی»از زنان مبارز جنگ،در کتاب پوتین‌های مریم چنین می‌گوید: عراقی‌ها تا کوی طالقانی رسیده بودند؛سر کوچه سنگربندی بود؛توی کوچه‌ها دولا دولا می‌رفتیم؛هر کس پشت و بالای سر نفر جلویی رگبار می‌بست تا عراقی‌ها نتوانند او را بزنند؛همین طور کوچه به کوچه و سنگر به سنگر می‌رفتیم، توی یکی از کوچه‌ها یکی از مسئولین را دیدم تا مرا دید داد زد:«در این جا چه می‌خواهی؟ برای چه این جا اومدی؟ برگرد عقب»، گفتم:«برای همون کاری اومدم که شما اومدین»گفت: «لازم نکرده مگر نمی‌بینی عراقی‌ها تا کجا اومدن» گفتم: «خوب، اومدم بجنگم، اسلحه دارم سرخود که نیومدم. بـا گروه ابوذر اومدم با همونا هم بر می‌گردم.» سراغ بچّه‌های گروه ابوذر رفت و سرشان داد زد: «چرا این خواهرها رو با خودتون آوردین؟ نمی‌ترسین اسیر بشن؟». نمونه‌های مشابه دیگر مخالفت‌ها با حضور مستقیم زنان در جبهه را در خاطرات زنان رزمنده می‌توان یافت.

خانم «مینا کمایی» در کتاب «دختران باغ OPD» خاطره‌ای از سیلی محکم برادرش نقل می‌کند که قصد داشت به اجبار او را از شهر جنگی خارج نماید. دختران جنگ با شجاعت در جبهه ماندند و جنگیدند تا آنجائی که اطرافیان دور و نزدیک را وادار به پذیرش حضور خود کردند. بسیاری از این دختران و زنان با ادامه و استمرار جنگ به پرستاری و امدادگری مجروحین مشغول شدند؛ آنان در کنار مداوای جراحت‌ها به تقویت و تشجیع روحیة رزمندگان پرداختند. حضور زنان در درمانگاه‌ها و بیمارستان‌های خط و شهرهای جنگی، عامل مهمی در برانگیختگی رزمندگان بود.

دیدن دختران جوان که به دور از ترس و واهمه از مرگ، معلولیّت و اسارت،در زیر بمباران و انفجار توپ و خمپاره به کار امداد مشغول بودند؛ روحیة رزمندگان خسته و مجروح را تقویت می‌کرد تـا جائی که زمندگان، خود را در بـرابـر آن همه شجاعت شـرمنده و مدیون می‌دیدند.(‌3) در کتاب خاطرات زنان خرمشهری می‌خوانیم: «عراقی‌ها داشتند به پادگان «دژ» نزدیک می‌شدند. سربازها هم فرار کرده بودند، ما از مسجد جامع داوطلب شدیم تا به پادگان «دژ برویم و اسلحه‌های پادگان را به مسجد بیاوریم؛ دویست متری که به سمت پادگان می‌رفتیم چند تا از سربازها و مردها ما را از وانت پیاده کردند و خودشان به پادگان «دژ» رفتند. ‌2-حضور زنان در پشتیبانی و خدمات رسانی جنگ: بسیاری از زنان به لحاظ موقعیّت خانوادگی و اجتماعی امکان اعزام به جبهه را نداشتند.

آنان که آرزومند حضور در جبهه و خدمت در صف رزمندگان بودند در شهرهای خود به شکل خودجوش و مردمی در مساجد و مدارس و حسینیه‌ها فعالیت‌های پشتیبانی جنگ را انجام می‌دادند. ارسال بسته‌های مواد غذایی از آجیل و شیرینی و غیره همراه با نوشته‌ها و نامه‌های زیبا و دلگرم کننده، ارسال لباس و پوشاک و وسایل مورد نیاز جبهه‌ها، ارسال پیام‌ها از طریق رادیو و تلویزیون، فرستادن طومارهای حمایتی، همه حاصل تلاش زنان در پشت جبهه بود. صحنة ‌کمک یک پیرزن روستایی که در حال اهداء تنها چند عدد تخم مرغ به جبهه بود، اوج اخلاص و ایثارگری را به نمایش گذاشت. نکته حائز اهمیت در پشتیبانی زنان از جبهه تنّوع و گوناگونی خدمات پشتیبانی در سال‌های دفـاع مقدس می‌باشد. گویی در پس این حرکت، نوعی خلاقیّت و ابتکار زنانه بود کـه هر روز نمودی زیبا و جدید از خود را به نمایش می‌گذاشت.

زنان عامل استحکام خانواده در هشت سال دفاع مقدس،مشوّقان اصلی مردان در اعزام به جبهه در سال‌های جنگ با اعزام بسیاری از مردان به جبهه عملاً مسئولیّت حفظ خانواده بر عهده زنان گذاشته شد. تأمین مایحتاج ضروری خانواده و حفظ امنیّت و تربیت فرزندان، در گیرودار حوادث جنگ و در آن وضعیت فوق‌العاده و غیرعادی، بسیار دشوار و طاقت فرسا بود. وحشت و اضطراب ناشی از حملات هوایی و موشکباران دشمن، نگرانی از حال همسران در جبهه، جوّ ناامن سالهای ترور، کمبود کالاهای اساسی و ضروری از جمله مشکلاتی بود که زنان با آن روبرو بودند.

آنان ضمن مقابله با این مشکلات، با صبر و بردباری به تقویت روحیه همسران و فرزندان خود پرداخته و با سلام و صلوات در میان هلهله و اشک و لبخند رزمندگان را به سوی جبهه‌ها روانه می‌کردند. خاطرة بدرقه‌های باشکوه رزمندگان در میان بوی خوش عطر و گلاب و اسپند که در نوع خود مانوری اجتماعی و ملّی است؛ از خاطرات ماندگار و فراموش نشدنی هشت سال دفاع مقدس می‌باشد. در همین راستا بررسی زندگی خانواده‌های شهدا بالاخص خانواده‌های چند شهیدی، روایت ایثار و فداکاری زنانی است که هر چند خود در جبهه حضور مستقیم نداشتند؛

اما جوانان خود را به گونه‌ای تربیت کردند که آنان با انگیزه و آماده به جبهه‌ها رفته و می‌جنگیدند. درک عظمت و بزرگی نقش این زنان در حمایت از جبهه‌ها و پیروزی رزمندگان کار ساده‌ای نیست. اندیشه و ایمان مـادران شهید در تکلیف گرایی و آرمان خواهی، آنان را بـه سویی می‌برد که حاضر به از خود گذشتگی شدند و در مقابل مهر مادری و خواسته‌های درونی خود ایستادند و برای نجات کشور اصلی‌ترین سرمایه زندگی خود را هدیه کردند. زندگی سرداران و فرماندهان شهید و رزمندگان غیور هم سرشار از ایثار و از خودگذشتگی همسران جوانی است که آسایش و امنیّت ملّی را بر خانه و خانواده خود ترجیح دادند.

آنان از آغاز زندگی مشترک همواره در حسرت دیدار همسران خود روزشماری می‌کردند. لحظات خـود را بـا ترس و اضطراب از دست دادن همسران جوان می‌گذراندند؛ اما هیچگاه جملة نامبارک «به جبهه نرو» را بـر زبان نمی‌آوردند. با وجود همة ناملایمات با چهره‌ای گشاده و دستانی مهربان همسران خود را به سوی جبهه روانه می‌کردند و مشکلات به جا مانده را به تنهایی بر دوش می‌کشیدند.

همسر سردار شهید «همّت» چنین نقل می‌کند:«زمستان بود که حاجی برای عملیاتی به جنوب رفت، من سخت مریض بودم، دلم آرام نمی‌گرفت، به نیت اینکه او سالم برگردد سه روز روزه گرفتم.» همسر شهید«دقایقی» دربـارة زندگیش چنین می‌گوید: «کـم خانه آمدنش را هیچ به حساب بی‌توجهی‌اش بـه زن و بچه‌اش نمی‌گذاشتم. بی‌انصافی می‌دانستم که بگویم در زندگی کم می‌گذارد. او در کنار من بود تا خوب زندگی کردن را به من یاد بدهد. با او این احساس را داشتم که برای هدفی شریف زندگی می‌کنم.»

همسران رزمندگان،با قناعت و ساده زیستی و همراهی و همدلی با همسرانشان آنان را برای نبرد آماده می‌کردند و در ثواب جهاد آنان سهم به سزایی داشتند. موضوع نقش و حضور زنان در دفاع مقدس دارای ابعاد متفاوتی است که تاکنون به اندکی از آن پرداخته شده است و همین اندک نیز با تأخیری چند ساله پس از جنگ مورد بررسی قرار گرفت. اگر زنان نقش آفرین مهر سکوت را پس از سال‌ها نمی‌شکستند امروز تنها شاهد روایت مردانه از جنگ بودیم.اما باید دانست که آنچه گفته شد در برابر آنچه انجام شده قطره‌ای از دریاست.باید گذشت زمان را احساس کرد و فرصت‌ها را مغتنم شمرد و بیش از گذشته به بررسی و تحلیل ابعاد و زوایای این حرکت دینی ملّی و تاریخی پرداخت.

هنر، همچنانکه پیر مراد رزمندگان گفته بود: دمیدن روح تعهد در انسان‏هاست... و این چنین بود که شاعران و هنرمندان زن در این میان نقش آفرینی کردند. اشعار حماسی و شورانگیز مرحومه سپیده کاشانی، خانم سیمین دخت وحیدی و طاهره صفارزاده، همچون شعر خنساء در زمان پیامبر، حماسه ساز بزرگمردان بود. تهیه و نصب پلاکاردها و تراکت‏های تبلیغاتی و شعارها و... نیز شیوه‏ای دیگر بود.
«بچه‏ها چند قوطی رنگ که در خانه داشتند، آورده بودند. نقاش ابتدا طرح‏ها را با مداد روی تخته‏ها پیاده کرد. قلم مو نداشتیم. نگاهی به هم انداختیم. آستینم را بالا زدم و انگشتم را در قوطی رنگ فرو بردم و شروع کردم به رنگ زدن. بقیه هم به من نگاه کردند و با خنده مرا همراهی کردند... صدای اذان صبح که بلند شد، کار طراحی ما نیز به پایان رسیده بود)
چنین است که رهبر معظم انقلاب می‏فرمایند: «ما در جنگ و انقلاب مشاهده کردیم که نقش خانم‏ها اگر از مردها بیشتر نبود، کمتر هم نبود. اگر زنان حماسه جنگ را نمی‏سرودند و جنگ را در میان خانه‏ها یک ارزش تلقی نمی‏کردند، مردها اراده و انگیزه رفتن به میدان جنگ را پیدا نمی‏کردند. ده‏ها عامل دست به دست هم می‏دهد تا خیل عظیم بسیجی را به سمت جبهه روانه کند. یکی از مهمترین این عامل‏ها، روحیه همسران و زنان است...»()